Ορφέας και Ορφισμός

Η γέννηση και ο θάνατος του Ορφέα

Σύμφωνα με τον Απολλόδωρο (Βιβλιοθήκη Α 3.2), ο Ορφέας ήταν γιος του βασιλιά της Θράκης Οίαγρου και της Μούσας Καλλιόπης. Κατά μια άλλη εκδοχή, ήταν γιος του θεού Απόλλωνα. Ήταν ένας από τους κύριους ποιητές και μουσικούς της αρχαιότητας και αυτός που τελειοποίησε τη λύρα. Έδωσε το όνομα του στα Ορφικά Μυστήρια. Συμμετείχε στην Αργοναυτική εκστρατεία και βοήθησε τους Αργοναύτες να φτάσουν αλώβητοι στην Κολχίδα και να αρπάξουν το χρυσόμαλλο δέρας.

[A 3.2] Καλλιόπης μὲν οὖν καὶ Οἰάγρου, κατ᾽ ἐπίκλησιν δὲ Ἀπόλλωνος, Λίνος, ὃν Ἡρακλῆς ἀπέκτεινε, καὶ Ὀρφεὺς ὁ ἀσκήσας κιθαρῳδίαν, ὃς ᾄδων ἐκίνει λίθους τε καὶ δένδρα. ἀποθανούσης δὲ Εὐρυδίκης τῆς γυναικὸς αὐτοῦ, δηχθείσης ὑπὸ ὄφεως, κατῆλθεν εἰς Ἅιδου θέλων ἀνάγειν αὐτήν, καὶ Πλούτωνα ἔπεισεν ἀναπέμψαι. ὁ δὲ ὑπέσχετο τοῦτο ποιήσειν, ἂν μὴ πορευόμενος Ὀρφεὺς ἐπιστραφῇ πρὶν εἰς τὴν οἰκίαν αὑτοῦ παραγενέσθαι· ὁ δὲ ἀπιστῶν ἐπιστραφεὶς ἐθεάσατο τὴν γυναῖκα, ἡ δὲ πάλιν ὑπέστρεψεν. εὗρε δὲ Ὀρφεὺς καὶ τὰ Διονύσου μυστήρια, καὶ τέθαπται περὶ τὴν Πιερίαν διασπασθεὶς ὑπὸ τῶν μαινάδων.

Υπάρχουν πολλές παραλλαγές του μύθου του θανάτου του Ορφέα, τις οποίες αναφέρει ο Παυσανίας στο έργο του (Βοιωτικά IX 30.5-30.7). Η πιο διαδεδομένη είναι ότι ο Ορφέας σκοτώθηκε από τις Μαινάδες της Θράκης. Τον έσκισαν σε κομμάτια υπό τη μανία των βακχικών οργίων τους, επειδή δεν τιμούσε το θεό Διόνυσο. Οι Μούσες βρήκαν αργότερα τα κομμάτια του νεκρού Ορφέα και τα έθαψαν στον Όλυμπο. Σε απόσταση είκοσι σταδίων νοτιοδυτικά του Δίου υπήρχε ο τάφος του Ορφέα. Στη Λάρισα έλεγαν ότι ο τάφος του Ορφέα βρισκόταν στα Λείβηθρα, αλλά όταν η πόλη καταστράφηκε οι Μακεδόνες του Δίου πήραν τα κόκκαλα του Ορφέα στην πόλη τους (Βοιωτικά IX 30.9-30.12).

[30.7] Μακεδόνων δὲ οἱ χώραν τὴν ὑπὸ τὸ ὄρος τὴν Πιερίαν ἔχοντες καὶ πόλιν Δῖον, φασὶν ὑπὸ τῶν γυναικῶν γενέσθαι τὴν τελευτὴν ἐνταῦθα τῷ Ὀρφεῖ: ἰόντι δὲ ἐκ Δίου τὴν ἐπὶ τὸ ὄρος καὶ στάδια προεληλυθότι εἴκοσι κίων τέ ἐστιν ἐν δεξιᾷ καὶ ἐπίθημα ἐπὶ τῷ κίονι ὑδρία λίθου, ἔχει δὲ τὰ ὀστᾶ τοῦ Ὀρφέως ἡ ὑδρία, καθὰ οἱ ἐπιχώριοι λέγουσι.

Ορφέας και Απόλλωνας

Για τον Ορφέα ο Απόλλωνας ήταν ο δάσκαλος της μουσικής τέχνης. Ο Πίνδαρος στον 4ο Πυθιόνικο, που έγραψε προς τιμή του νικητή στην αρματοδρομία Αρκεσίλαου του Κυρηναίου (στ. 177-178), αναφέρει ότι ο Ορφέας ο κιθαρωδός και ο πατέρας των αοιδών, ήρθε σταλμένος από τον Απόλλωνα (ἐξ Ἀπόλλωνος δὲ φορμιγκτὰς ἀοιδᾶν πατήρ / ἔμολεν, εὐαίνητος Ὀρφεύς.). Ο Ορφέας ένιωθε βαθιά ευγνωμοσύνη για τον Απόλλωνα και αυτή η σχέση λατρείας φανερώνεται με πολλούς τρόπους στην Αργοναυτική εκστρατεία. Ο Απολλώνιος ο Ρόδιος στο έργο του Αργοναυτικά εξιστορεί λεπτομερώς την Αργοναυτική εκστρατεία. Μετά το πέρασμα από τις Συμπληγάδες Πέτρες, οι Αργοναύτες έκαναν μια στάση στο νησί Θύνιδα (βιβλίο Β΄ στ. 686-689), όπου με προτροπή του Ορφέα έστησαν στην ακρογιαλιά βωμό του Εώου Απόλλωνα και πρόσφεραν θυσίες προς τιμή του («Ἑἰ δ’ ἄγε δὴ νῆσον μὲν Ἑωίου Ἀπόλλωνος / τήνδ’ ἱερὴν κλείωμεν, ἐπεὶ πάντεσσι φαάνθη / ἠῷος μετιών· τὰ δὲ ῥέξομεν οἷα πάρεστιν, / βωμὸν ἀναστήσαντες ἐπάκτιον·). Στις ακτές της Παφλαγονίας οι Αργοναύτες είδαν τον τάφο του Σθένελου, γιου του Άκτορα, που πολέμησε τις Αμαζόνες μαζί με τον Ηρακλή. Ο Σθένελος με την άδεια της Περσεφόνης έβγαινε στο φως για να αντικρύζει τους ζωντανούς. Οι Αργοναύτες τον αντίκρυσαν και ταραγμένοι προσάραξαν στην ακτή και άρχισαν να περιποιούνται τον τάφο του. Έκαναν θυσίες και έχτισαν ένα βωμό προς τιμή του Απόλλωνα, ενώ ο Ορφέας αφιέρωσε σε αυτόν μια λύρα (βιβλίο Β΄ στ. 921-929). Κατά την επιστροφή τους και αφού έφυγαν από τον κήπο των Εσπερίδων, οι Αργοναύτες έφτασαν στη λίμνη Τριτωνίδα ψάχνοντας ένα εύκολο πέρασμα για τον ωκεανό. Ο Ορφέας τους συμβούλεψε να βγάλουν από το πλοίο τον τρίποδα του Απόλλωνα και να αφιερώσουν στους ντόπιους θεούς. Εκείνοι το έκαναν και ύστερα από λίγο τους συνάντησε ο γιος του Ποσειδώνα Τρίτωνας, ο οποίος τους πρόσφερε δώρα και τους καθοδήγησε για την έξοδο τους στην ανοικτή θάλασσα (βιβλίο Δ΄ στ. 1546-1553).

Ορφέας και Ευρυδίκη

Η Ευρυδίκη ήταν σύζυγος του Ορφέα και πέθανε από δάγκωμα φιδιού. Ο Ορφέας, απελπισμένος από το θάνατο της γυναίκας του, κατέβηκε στον Κάτω Κόσμο για να την πάρει πίσω. Η μουσική που έπαιζε με τη λύρα του συγκίνησε τον Άδη και την Περσεφόνη, οι οποίοι του επέτρεψαν να πάρει μαζί του την Ευρυδίκη, με τον όρο να μη γυρίσει να την κοιτάξει μέχρι να φτάσουν στον πάνω κόσμο. Ο Ορφέας όμως αθέτησε την υπόσχεση του και μόλις γύρισε να την κοιτάξει, αυτή χάθηκε για πάντα.

Ορφισμός

Ο Ορφισμός ήταν ένα σύνθετο πολιτικοθρησκευτικό κίνημα στην αρχαία Ελλάδα, ένα κράμα μυστικισμού, θρησκευτικών στοιχείων και φιλοσοφικών θεωριών. Συνδύαζε τα διάφορα θρησκευτικά και φιλοσοφικά ρεύματα της αρχαϊκής εποχής και διδάσκονταν στα Καβείρια και Ελευσίνια Μυστήρια. Ο Ορφισμός θεωρείται από πολλούς επιστήμονες και ερευνητές το λίκνο όλων των μετέπειτα θρησκειών, όπως ο Βουδισμός, Ιουδαϊσμός και Χριστιανισμός. Ιδρυτής του ήταν ο Ορφέας. Οι Ορφικοί μίλησαν πρώτοι για τη δημιουργία του Κόσμου, για τον ένα και μοναδικό Θεό-Δημιουργό, για τη διπλή φύση του ανθρώπου και τη μεταθανάτια τύχη της ψυχής του. Ο Ορφέας, σύμφωνα με τη μυστική παράδοση, αναστήθηκε στους ουρανούς, όπως οι Όσιρις, Άττις, Άδωνις, Διόνυσος και ο Χριστός.

Οι διδασκαλίες του Ορφέα περιέχονται στα «Ορφικά» κείμενα του 14ου και 13ου αιώνα π.Χ. Τα κείμενα αυτά διατυπώθηκαν χιλιάδες χρόνια πριν, όπως αποδεικνύεται από τις αστρονομικές παρατηρήσεις για την ισότητα των εποχών.