Για να τιμωρήσει τη μητέρα του κατασκεύασε το ωκεάνιο εργαστήριο του ένα χρυσό θρόνο με αόρατα δεσμά και τον έστειλε δώρο σε αυτήν. Μόλις η Ήρα κάθισε στο θρόνο, ένιωσε αλυσοδεμένη. Τότε ο Δίας κάλεσε στον Όλυμπο τον Ήφαιστο για να ελευθερώσει τη μητέρα του, αλλά εκείνος αρνήθηκε. Όμως ο Διόνυσος, ως ο θεός του κρασιού, πέτυχε να τον μεθύσει και τον έφερε στον Όλυμπο, όπου ελευθέρωσε τη μητέρα του (Παυσανίας, Αττικά 20.3).
[20.3] τοῦ Διονύσου δέ ἐστι πρὸς τῷ θεάτρῳ τὸ ἀρχαιότατον ἱερόν· δύο δέ εἰσιν ἐντὸς τοῦ περιβόλου ναοὶ καὶ Διόνυσοι, ὅ τε Ἐλευθερεὺς καὶ ὃν Ἀλκαμένης ἐποίησεν ἐλέφαντος καὶ χρυσοῦ. γραφαὶ δὲ αὐτόθι Διόνυσός ἐστιν ἀνάγων Ἥφαιστον ἐς οὐρανόν· λέγεται δὲ καὶ τάδε ὑπὸ Ἑλλήνων, ὡς Ἥρα ῥίψαι γενόμενον Ἥφαιστον, ὁ δέ οἱ μνησικακῶν πέμψαι δῶρον χρυσοῦν θρόνον ἀφανεῖς δεσμοὺς ἔχοντα, καὶ τὴν μὲν ἐπεί τε ἐκαθέζετο δεδέσθαι, θεῶν δὲ τῶν μὲν ἄλλων οὐδενὶ τὸν Ἥφαιστον ἐθέλειν πείθεσθαι, Διόνυσος δὲ— μάλιστα γὰρ ἐς τοῦτον πιστὰ ἦν Ἡφαίστῳ—μεθύσας αὐτὸν ἐς οὐρανὸν ἤγαγε· ταῦτά τε δὴ γεγραμμένα εἰσὶ καὶ Πενθεὺς καὶ Λυκοῦργος ὧν ἐς Διόνυσον ὕβρισαν διδόντες δίκας, Ἀριάδνη δὲ καθεύδουσα καὶ Θησεὺς ἀναγόμενος καὶ Διόνυσος ἥκων ἐς τῆς Ἀριάδνης τὴν ἁρπαγήν.
Το δέσιμο της Ήρας συμβολίζει την ακινησία της ατμόσφαιρας και η απελευθέρωση της από τον Ήφαιστο την κίνηση της καταιγίδας και την εκδήλωση του κεραυνού. Τα ηφαιστειακά εδάφη στην Ελλάδα ήταν πολύ ευνοϊκά για την ανάπτυξη των αμπελιών και την παραγωγή κρασιού. Ο Διόνυσος και ο Ήφαιστος ήταν ενωμένοι με κάποιες φιλικές σχέσεις. Έτσι δεν ήταν τυχαίο που ο Ζευς επέλεξε τον Διόνυσο για να φέρει στον Όλυμπο τον Ήφαιστο το φθινόπωρο, την εποχή του κρασιού και του μούστου και όταν αρχίζουν να ξεσπούν οι πρώτες καταιγίδες.
Τα θαυμαστά έργα του Ηφαίστου
Στο εργαστήριο του δημιούργησε παρά πολλά ωραία αντικείμενα για τους θεούς και τους ήρωες. Τέτοια ήταν το άρμα του Ήλιου, οι χρυσοί θώρακες των Ηρακλή και Διομήδη, η πανοπλία και η χρυσή ασπίδα του Αχιλλέα, το σκήπτρο και ο χρυσός θρόνος του Δία, καθώς και ολόκληρο το παλάτι των θεών στον Όλυμπο. Ο Ήφαιστος ήταν ο θεϊκός καλλιτέχνης.
Μετά το θάνατο του φίλου του Πάτροκλου από τον Έκτορα, ο Αχιλλέας έπρεπε να προμηθευτεί νέα όπλα. Η μητέρα του παρενέβη και ζήτησε από τον Ήφαιστο να φτιάξει καινούργια όπλα για το γιο της. Ο Όμηρος περιγράφει στην Ιλιάδα τη δημιουργία της ασπίδας και πανοπλίας του Αχιλλέα (Σ 478-608).
Πανδώρα
Ο Ήφαιστος δημιούργησε την πρώτη γυναίκα, την Πανδώρα. Αναφορά στην Πανδώρα κάνει ο Ησίοδος στα δυο έργα του "Θεογονία" και "Έργα και Ημέρες".
Στη Θεογονία του Ησίοδου (στίχοι 570-612), η Πανδώρα πλάστηκε από τον Ήφαιστο με προτροπή του Δία. Ο θεός ζύμωσε χώμα και νερό και έπλασε μια παρθένα. Η Αθηνά την έντυσε και τη στόλισε με κοσμήματα και ένα όμορφο πέπλο. Ήταν η πρώτη γυναίκα πάνω στη γη και φορέας όλων των δεινών των ανθρώπων. Η Πανδώρα ήταν η απάντηση του Δία στην ύβρι που είχε διαπράξει ο Προμηθέας, ο οποίος έκλεψε την ιερή φωτιά από τον Όλυμπο για να τη δώσει στους ανθρώπους.
Στο Έργα και Ημέρες (στίχοι 59-105) ο ποιητής αναφέρει, ότι ο Ερμής έδωσε φωνή στην Πανδώρα και την έδωσε δώρο στον Επιμηθέα. Ο Επιμηθέας δεν άκουσε τη συμβουλή του αδελφού του Προμηθέα, να μη δεχτεί ποτέ κανένα δώρο από το Δία. Όταν έγινε το κακό, ήταν πολύ αργά για να διορθώσει το λάθος του. Οι άνθρωποι έως τότε ζούσαν χωρίς πόνο και δυστυχία. Η Πανδώρα όμως έβγαλε το πώμα του πιθαριού και σκόρπισε στην ανθρωπότητα όλα τα δεινά και τις αρρώστιες. Με προτροπή του Δία έκλεισε το πιθάρι, αφήνοντας μέσα την ελπίδα.
Ορφικός ύμνος προς το θεό Ήφαιστο
Ηφαίστου θυμίαμα, λιβανομάνναν
Ἥφαιστ' ὀμβριμόѳυμε, μεγασѳενές, ἀκάματον πῦρ,
λαμπόμενε φλογέαις αὐγαῖς, φαεσίμβροτε δαῖμον,
φωσφόρε, καρτερόχειρ, αἰώνιε, τεχνοδίαιτε,
ἐργαστήρ, κόσμοιο μέρος, στοιχεῖον ἀμεμφές,
παμφάγε, πανδαμάτωρ, πανυπέρτατε, παντοδίαιτε,
αἰѳήρ, ἥλιος, ἄστρα, σελήνη, φῶς ἀμίαντον·
ταῦτα γὰρ Ἡφαίστοιο μέλη ѳνητοῖσι προφαίνει.
πάντα δὲ οἶκον ἔχεις, πᾶσαν πόλιν, ἔѳνεα πάντα,
σώματά τε ѳνητῶν οἰκεῖς, πολύολβε, κραταιέ.
κλῦѳι, μάκαρ, κλήιζω σε πρὸς εὐιέρους ἐπιλοιβάς,
αἰεὶ ὅπως χαίρουσιν ἐπ' ἔργοις ἥμερος ἔλѳοις.
παῦσον λυσσῶσαν μανίαν πυρὸς ἀκαμάτοιο
καῦσιν ἔχων φύσεως ἐν σώμασιν ἡμετέροισιν.
Μετάφραση
Ήφαιστε ισχυρόκαρδε, μεγαλοδύναμε, που είσαι το άσβεστο πυρ,
και φωτίζεσαι από φλογερές λάμψεις, θεέ που παρέχεις το φως εις τους ανθρώπους,
που φέρεις το φως, με τα ισχυρά χέρια, αιώνιε, που ζεις με την τέχνη,
συ ο εργάτης, μέρος του κόσμου και στοιχείο άμεμπτο,
που τρως τα πάντα, που δαμάζεις τα πάντα, ο υπέρτατος, που βρίσκεσαι παντού.
Είσαι ο αιθέρας, ο ήλιος, τα άστρα, ή σελήνη, το φως το αμόλυντο
διότι αυτά τα μέλη του Ηφαίστου φέρουν το φως στους ανθρώπους.
Και κατοικείς εσύ σε κάθε οίκο, σε όλες τις πόλεις, σε όλα τα έθνη·
και κατοικείς μέσα στα σώματα των ανθρώπων, εσύ με την μεγάλην ευτυχία, ο ισχυρός.
Άκουσε με μακάριε, εσένα προσκαλώ στις Ιερές σπονδές,
δια να έρθεις πάντοτε ήμερος και με έργα πού φέρουν χαρά.
Παύσε τη λυσσασμένη μανία του ακατάβλητου πυρός
παρέχων στα δικά μας σώματα την φυσική καύση.