Αφροδίτη. Η θεά της ομορφιάς

Η γέννηση της Αφροδίτης

Σύμφωνα με τη Θεογονία του Ησίοδου (στίχοι 188-200), η Αφροδίτη γεννήθηκε από το σπέρμα του Ουρανού, που έπεσε στη θάλασσα. Ο λευκός αφρός που δημιουργήθηκε πέρασε πρώτα από τα Κύθηρα και στη συνέχεια με τη βοήθεια του Ζέφυρου έφτασε έξω από τις ακτές της Κύπρου. Εκεί την υποδέχτηκαν οι Ώρες που στόλισαν το κεφάλι της με ένα στεφάνι και την οδήγησαν στον Όλυμπο μπροστά στους θεούς, οι οποίοι έμειναν άφωνοι αντικρύζοντας την ομορφιά της.

Μήδεα δ᾽ ὡς τὸ πρῶτον ἀποτμήξας ἀδάμαντι
κάββαλ᾽ ἀπ᾽ ἠπείροιο πολυκλύστῳ ἐνὶ πόντῳ,
ὣς φέρετ᾽ ἂμ πέλαγος πουλὺν χρόνον, ἀμφὶ δὲ λευκὸς
ἀφρὸς ἀπ᾽ ἀθανάτου χροὸς ὤρνυτο· τῷ δ᾽ ἔνι κούρη
ἐθρέφθη· πρῶτον δὲ Κυθήροισιν ζαθέοισιν
ἔπλητ᾽, ἔνθεν ἔπειτα περίρρυτον ἵκετο Κύπρον.
Ἐκ δ᾽ ἔβη αἰδοίη καλὴ θεός, ἀμφὶ δὲ ποίη
ποσσὶν ὕπο ῥαδινοῖσιν ἀέξετο· τὴν δ᾽ Ἀφροδίτην
[ἀφρογενέα τε θεὰν καὶ ἐυστέφανον Κυθέρειαν]
κικλῄσκουσι θεοί τε καὶ ἀνέρες, οὕνεκ᾽ ἐν ἀφρῷ
θρέφθη· ἀτὰρ Κυθέρειαν, ὅτι προσέκυρσε Κυθήροις·
[Κυπρογενέα δ᾽, ὅτι γέντο πολυκλύστῳ ἐνὶ Κύπρῳ·
ἠδὲ φιλομμηδέα, ὅτι μηδέων ἐξεφαάνθη.]

Η λατρεία της Αφροδίτης

Επικλήσεις και παρωνύμια

Το επίθετο Κυθέρεια φανερώνει τον τόπο γέννησης της. Ο Όμηρος στην Ιλιάδα (E 422) την αναφέρει με το επίθετο Κύπρις (ἦ μάλα δή τινα Κύπρις Ἀχαιϊάδων ἀνιεῖσα). Στην Πάφο βρισκόταν το φημισμένο ιερό της, ενώ στην αρχαία Τεγέα υπήρχε σύμφωνα με τον Παυσανία (Αρκαδικά VIII 53.7) ναός της Αφροδίτης Παφίας (ἔστι δὲ καὶ Δήμητρος ἐν Τεγέᾳ καὶ Κόρης ναός, ἃς ἐπονομάζουσι Καρποφόρους, πλησίον δὲ Ἀφροδίτης καλουμένης Παφίας). Στον Ακροκόρινθο και κάτω από την ακρόπολη της Τροιζήνας λατρεύονταν η Ακραία Αφροδίτη. Στην άκρη του δρόμου από την Τροιζήνα προς την Ερμιόνη υπήρχε το ιερό της Νυμφαίας Αφροδίτης, το οποίο ίδρυσε ο Θησέας όταν παντρεύτηκε την Ελένη (Κορινθιακά II 32.7). Στην αρχαία Σικυώνα υπήρχε το ιερό της Αφροδίτης Ουρανίας με χρυσελεφάντινο άγαλμα που την παρίστανε καθιστή να φορά στέμμα στο κεφάλι και να κρατά στα χέρια της ένα μήλο και μια παπαρούνα. Το άγαλμα ήταν έργο του γλύπτη Κάναχου από τη Σικυώνα (Κορινθιακά ΙΙ 10.4-5).

Αρεία και Οπλισμένη

- Η Αφροδίτη λατρεύονταν και ως πολεμική θεά. Στην αρχαία Σπάρτη υπήρχε ιερό προς τιμή της Αφροδίτης Οπλισμένης και ξόανο της που την αναπαριστούσε με δόρυ, ασπίδα και περικεφαλαία, καθώς και ναός της Αρείας με τα πιο παλιά ξόανα στον ελλαδικό χώρο (Λακωνικά III 15.10 και 17.5) ([17.5] ἐν ἀριστερᾷ δὲ τῆς Χαλκιοίκου Μουσῶν ἱδρύσαντο ἱερόν, ὅτι οἱ Λακεδαιμόνιοι τὰς ἐξόδους ἐπὶ τὰς μάχας οὐ μετὰ σαλπίγγων ἐποιοῦντο ἀλλὰ πρός τε αὐλῶν μέλη καὶ ὑπὸ λύρας καὶ κιθάρας κρούσμασιν. ὄπισθεν δὲ τῆς Χαλκιοίκου ναός ἐστιν Ἀφροδίτης Ἀρείας: τὰ δὲ ξόανα ἀρχαῖα εἴπερ τι ἄλλο ἐν Ἕλλησιν.).

Ευπλοία, Πελαγία, Ποντία

- Η προστάτιδα των ναυτικών. Ναός της υπήρχε στην Ερμιόνη με μεγάλο και περίτεχνο άγαλμα από λευκό μάρμαρο (Κορινθιακά ΙΙ 34.11). Μετά τη νίκη των Αθηναίων κατά των Λακεδαιμονίων στη ναυμαχία της Κνίδου το 394 π.Χ., ο Κόνωνας έχτισε ιερό της Αφροδίτης στην πύλη της Ηετιώνειας στον Πειραιά (Αττικά Ι 1.3).

Ευστέφανος, Φιλομειδής

- Η θεά της ομορφιάς που έχει το κεφάλι της στολισμένο με ένα στεφάνι, η θεά με το γλυκό χαμόγελο (ἡ δ' ἄρα Κύπρον ἵκανε φιλομμειδὴς Ἀφροδίτη,/ἐς Πάφον, ἔνθα τέ οἱ τέμενος βωμός τε θυήεις.) όπως αναφέρει και ο Όμηρος στην Οδύσσεια (θ 362-363).

Μελαινίς

- Σε ένα άλσος από κυπαρίσσια μπροστά από την πόλη της Κορίνθου υπήρχε ναός της Μελαινίδος Αφροδίτης (Κορινθιακά II 2.4) και ο τάφος της Λαΐδος (πρὸ δὲ τῆς πόλεως κυπαρίσσων ἐστὶν ἄλσος ὀνομαζόμενον Κράνειον. ἐνταῦθα Βελλεροφόντου τέ ἐστι τέμενος καὶ Ἀφροδίτης ναὸς Μελαινίδος καὶ τάφος Λαί̈δος). Η Μελαινίς Αφροδίτη λατρεύονταν επίσης στην αρχαία Μαντίνεια (Αρκαδικά VIII 6.5), επειδή οι ερωτικές πράξεις των ανθρώπων δε γίνονται μόνο κατά την ημέρα, αλλά και στη διάρκεια της νύχτας.

Ουρανία

- Η κόρη του Ουρανού, η θεά του αγνού έρωτα. Η Ουρανία Αφροδίτη λατρευόταν στο Άργος (Κορινθιακά II 23.8) και στη Μεγαλόπολη (Αρκαδικά VIII 32.2). Εκεί υπήρχε ιερό της Αφροδίτης με τρία αγάλματα (ἐρείπια δὲ καὶ τῆς Ἀφροδίτης ἦν τὸ ἱερὸν, πλὴν ὅσον πρόναός τε ἐλείπετο ἔτι καὶ ἀγάλματα ἀριθμὸν τρία, ἐπίκλησις δὲ Οὐρανία, τῇ δ' ἔστι Πάνδημος, τῇ τρίτῃ δὲ οὐδὲν ἐτίθεντο:). Το αρχαιότερο ιερό της Ουρανίας Αφροδίτης βρισκόταν στα Κύθηρα (Λακωνικά III 23.1) και το ξόανο παρίστανε τη θεά οπλισμένη (τὸ δὲ ἱερὸν τῆς Οὐρανίας ἁγιώτατον καὶ ἱερῶν ὁπόσα Ἀφροδίτης παρ' Ἕλλησίν ἐστιν ἀρχαιότατον: αὐτὴ δὲ ἡ θεὸς ξόανον ὡπλισμένον.). Ιερό της Ουρανίας Αφροδίτης υπήρχε επίσης στην Αγορά της αρχαίας Αθήνας (Αττικά Ι 14.7).

Πάνδημος

- Η θεά του ελεύθερου σαρκικού έρωτα. Ιερό της υπήρχε στην αρχαία Μεγαλόπολη. Κατά μια άλλη ερμηνεία που μεταφέρει ο Παυσανίας (Αττικά Ι 22.3), ο Θησέας συγκέντρωσε σε μια πόλη τους δήμους της Αττικής και εισήγαγε τη λατρεία της Πάνδημου Αφροδίτης (Ἀφροδίτην δὲ τὴν Πάνδημον, ἐπεί τε Ἀθηναίους Θησεὺς ἐς μίαν ἤγαγεν ἀπὸ τῶν δήμων πόλιν, αὐτήν τε σέβεσθαι καὶ Πειθὼ κατέστησε·). Στο ιερό της, που βρισκόταν έξω από τη δυτική είσοδο της Ακρόπολης, φυλάσσονταν δυο ξόανα της θεάς και λάμβαναν χώρα τελετές κάθαρσης.

Χρυσείη

- Ο Όμηρος στα έπη του κάνει αρκετές αναφορές στην Αφροδίτη. Στην Ιλιάδα (Ι 389) είναι η θεά που λάμπει σαν το χρυσό (οὐδ’ εἰ χρυσείῃ Ἀφροδίτῃ κάλλος ἐρίζοι). Στην Οδύσσεια (ρ 36-37) η Πηνελόπη βγαίνει από το δωμάτιο της για να συναντήσει τον Τηλέμαχο. Η ομορφιά και η χάρη της συγκρίνονται με αυτές της Αφροδίτης (ἡ δ' ἴεν ἐκ θαλάμοιο περίφρων Πηνελόπεια,/Ἀρτέμιδι ἰκέλη ἠὲ χρυσῇ Ἀφροδίτῃ.).

Αφροδίτη και Άδωνης

Πολύ γνωστός είναι ο μύθος του έρωτα της Αφροδίτης με τον Άδωνη. Όπως μας αναφέρει ο Απολλόδωρος στη Βιβλιοθήκη του (Γ 14.4), ο Άδωνης ήταν γιος του βασιλιά των Ασσυρίων Θείαντα και της κόρης του Σμύρνας ή Μύρρας, που τιμωρήθηκε από την Αφροδίτη και έσμιξε με τον πατέρα της, επειδή είχε αρνηθεί να την τιμήσει. Όταν ο Θείαντας έμαθε το γεγονός, κυνήγησε την κόρη του. Αυτή για να γλιτώσει μεταμορφώθηκε σε θάμνο. Ύστερα από εννέα μήνες ο θάμνος άνοιξε και ξεπήδησε από μέσα του ο Άδωνης. Ο Άδωνης ήταν το ομορφότερο παιδί του κόσμου. Η Αφροδίτη μαγεμένη από την ομορφιά του, έβαλε τον Άδωνη σε ένα κιβώτιο και το παρέδωσε στην Περσεφόνη για να τον αναθρέψει. Ο Άδωνης άρεσε και στην Περσεφόνη και έτσι αυτή αρνήθηκε να τον δώσει πίσω. Τότε οι δυο θεές ζήτησαν τη συμβουλή του Δία για να λύσουν τις διαφορές τους. Ο υπέρτατος των θεών αποφάσισε να περνάει ο Άδωνις τέσσερις μήνες το χρόνο δίπλα στην Αφροδίτη, τέσσερις μήνες δίπλα στην Περσεφόνη και τους υπόλοιπους στο σπίτι του. Ο Άδωνης αποφάσισε να δώσει το μερίδιο του στη θεά της ομορφιάς. Έτσι ζούσε οκτώ μήνες το χρόνο μαζί με την Αφροδίτη και τέσσερις μήνες στον Κάτω Κόσμο.

[Γ 14.4] Ἄδωνις δὲ ἔτι παῖς ὢν Ἀρτέμιδος χόλῳ πληγεὶς ἐν θήρᾳ ὑπὸ συὸς ἀπέθανεν. Ἡσίοδος δὲ αὐτὸν Φοίνικος καὶ Ἀλφεσιβοίας λέγει, Πανύασις δέ φησι Θείαντος βασιλέως Ἀσσυρίων, ὃς ἔσχε θυγατέρα Σμύρναν. αὕτη κατὰ μῆνιν Ἀφροδίτης (οὐ γὰρ αὐτὴν ἐτίμα) ἴσχει τοῦ πατρὸς ἔρωτα, καὶ συνεργὸν λαβοῦσα τὴν τροφὸν ἀγνοοῦντι τῷ πατρὶ νύκτας δώδεκα συνευνάσθη. ὁ δὲ ὡς ᾔσθετο, σπασάμενος τὸ ξίφος ἐδίωκεν αὐτήν· ἡ δὲ περικαταλαμβανομένη θεοῖς ηὔξατο ἀφανὴς γενέσθαι. θεοὶ δὲ κατοικτείραντες αὐτὴν εἰς δένδρον μετήλλαξαν, ὃ καλοῦσι σμύρναν. δεκαμηνιαίῳ δὲ ὕστερον χρόνῳ τοῦ δένδρου ῥαγέντος γεννηθῆναι τὸν λεγόμενον Ἄδωνιν, ὃν Ἀφροδίτη διὰ κάλλος ἔτι νήπιον κρύφα θεῶν εἰς λάρνακα κρύψασα Περσεφόνῃ παρίστατο. ἐκείνη δὲ ὡς ἐθεάσατο, οὐκ ἀπεδίδου. κρίσεως δὲ ἐπὶ Διὸς γενομένης εἰς τρεῖς μοίρας διῃρέθη ὁ ἐνιαυτός, καὶ μίαν μὲν παρ᾽ ἑαυτῷ μένειν τὸν Ἄδωνιν, μίαν δὲ παρὰ Περσεφόνῃ προσέταξε, τὴν δὲ ἑτέραν παρ᾽ Ἀφροδίτῃ· ὁ δὲ Ἄδωνις ταύτῃ προσένειμε καὶ τὴν ἰδίαν μοῖραν. ὕστερον δὲ θηρεύων Ἄδωνις ὑπὸ συὸς πληγεὶς ἀπέθανε.

Ο καθηγητής της κλασικής φιλολογίας στο Βερολίνο και τη Ζυρίχη Walter Burkert (1931-2015) στο βιβλίο του ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΑ - ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ (Εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα 1997) δίνει τη δική του ερμηνεία στο μύθο του Άδωνη. Έχουμε τη φιλονικία ανάμεσα στον έρωτα και το θάνατο, μια παράξενη αντιφατικότητα στη συμπεριφορά της Αφροδίτης. Η συμφωνία με την Περσεφόνη είναι ένας διακανονισμός ανάμεσα στον Έρωτα και τον Θάνατο που αποκαθιστά μια ισορροπία του επάνω και του κάτω, προσθέτοντας στην ελληνική παραλλαγή και ένα στοιχείο "αυτοδιάθεσης" στη συνεχιζόμενη διαμάχη.

Η κρίση του Πάρη

Ο Πάρης ήταν γιος του βασιλιά της Τροίας Πρίαμου και της Εκάβης. Οι γονείς του τον έδιωξαν από την πόλη, επειδή η μητέρα του ονειρεύτηκε ότι ο γιος της θα γινόταν η αιτία καταστροφής της Τροίας. Ο Πάρης μεγάλωσε και έγινε βοσκός στο όρος Ίδη της Τρωάδας. Είχε το προσωνύμιο "Αλέξανδρος" λόγω της ανδρείας του. Σε αυτό το βουνό έλαβε χώρα, σύμφωνα με το μύθο που παραθέτει ο Απολλόδωρος στην Επιτομή της Βιβλιοθήκης του (Γ 3.2), ο διαγωνισμός ομορφιάς ανάμεσα στην Αθηνά, την Ήρα και την Αφροδίτη. Ο Ζευς όρισε κριτή τον Πάρη. Οι τρεις θεές έταξαν δώρα στον Πάρη. Η Αθηνά τη σοφία, η Ήρα τη βασιλεία του κόσμου και η Αφροδίτη την Ωραία Ελένη (διὰ δὴ τούτων μίαν αἰτίαν μῆλον περὶ κάλλους Ἔρις ἐμβάλλει Ἥρᾳ καὶ Ἀθηνᾷ καὶ Ἀφροδίτῃ, καὶ κελεύει Ζεὺς Ἑρμῆν εἰς Ἴδην πρὸς Ἀλέξανδρον ἄγειν, ἵνα ὑπ' ἐκείνου διακριθῶσι. αἱ δὲ ἐπαγγέλλονται δῶρα δώσειν Ἀλεξάνδρῳ, Ἥρα μὲν πασῶν προκριθεῖσα βασιλείαν πάντων, Ἀθηνᾶ δὲ πολέμου νίκην, Ἀφροδίτη δὲ γάμον Ἑλένης. ὁ δὲ Ἀφροδίτην προκρίνει καὶ πηξαμένου Φερέκλου ναῦς εἰς Σπάρτην ἐκπλέει.).

Ο Πάρης έδωσε το βραβείο στην Αφροδίτη και ταξίδεψε στη Σπάρτη για να πάρει την Ελένη. Εκεί φιλοξενήθηκε για εννέα ημέρες στα ανάκτορα του βασιλιά της πόλης Μενέλαου. Όταν ο Μενέλαος έφυγε για την Κρήτη προκειμένου να παρεβρεθεί στην κηδεία του παππού του Κατρέα, η θεά του έρωτα εμφύσησε δυνατό πόθο στην Ελένη και αυτή εγκατέλειψε την πατρίδα της και πήγε στην Τροία ([Γ 3.3] ἐφ' ἡμέρας δ' ἐννέα ξενισθεὶς παρὰ Μενελάῳ, τῇ δεκάτῃ πορευθέντος εἰς Κρήτην ἐκείνου κηδεῦσαι τὸν μητροπάτορα Κατρέα, πείθει τὴν Ἑλένην ἀπαγαγεῖν σὺν ἑαυτῷ. ἡ δὲ ἐνναέτη Ἑρμιόνην καταλιποῦσα, ἐνθεμένη τὰ πλεῖστα τῶν χρημάτων, ἀνάγεται τῆς νυκτὸς σὺν αὐτῷ.). Η αρπαγή της ωραίας Ελένης είχε ως αποτέλεσμα την έναρξη του Τρωικού Πολέμου.

Έρωτας

Ο Έρωτας στη Θεογονία του Ησίοδου (στ. 116-122) ήταν το πρωταρχικό στοιχείο του κόσμου μαζί με το Χάος και τη Γη. Ήταν το στοιχείο εκείνο που ενθάρρυνε και διευκόλυνε τη γέννηση και δημιουργία της ζωής.

Ἦ τοι μὲν πρώτιστα Χάος γένετ᾽, αὐτὰρ ἔπειτα
Γαῖ᾽ εὐρύστερνος, πάντων ἕδος ἀσφαλὲς αἰεὶ
[ἀθανάτων, οἳ ἔχουσι κάρη νιφόεντος Ὀλύμπου,
Τάρταρά τ᾽ ἠερόεντα μυχῷ χθονὸς εὐρυοδείης,]
ἠδ᾽ Ἔρος, ὃς κάλλιστος ἐν ἀθανάτοισι θεοῖσι,
λυσιμελής, πάντων δὲ θεῶν πάντων τ᾽ ἀνθρώπων
δάμναται ἐν στήθεσσι νόον καὶ ἐπίφρονα βουλήν.

Ο Έρωτας ήταν ο θεός του πόθου και της σεξουαλικής δραστηριότητας. Είχε τη μορφή ενός όμορφου έφηβου με τόξο, βέλη και φτερά, έτοιμου να χτυπήσει τους ανθρώπους και να τους κάνει να ερωτευτούν. Ο Παυσανίας στο έργο του Ελλάδος Περιήγησις αναφέρει τις διάφορες εκδοχές της καταγωγής του Έρωτα. Για τους περισσότερους ανθρώπους ήταν γιος της θεάς Αφροδίτης, ενώ κατά τον αρχαίο ποιητή Ωλήνα, ο Έρωτας ήταν γιος της θεάς των τοκετών Ειλειθύιας (Ἔρωτα δὲ ἄνθρωποι μὲν οἱ πολλοὶ νεώτατον θεῶν εἶναι καὶ Ἀφροδίτης παῖδα ἥγηνται: Λύκιος δὲ Ὠλήν, ὃς καὶ τοὺς ὕμνους τοὺς ἀρχαιοτάτους ἐποίησεν Ἕλλησιν, οὗτος ὁ Ὠλὴν ἐν Εἰλειθυίας ὕμνῳ μητέρα Ἔρωτος τὴν Εἰλείθυιάν φησιν εἶναι.). Στις Θεσπιές της Βοιωτίας υπήρχαν δυο αγάλματα του Έρωτα. Ένα μαρμάρινο φιλοτεχνημένο από τον Πραξιτέλη και ένα μπρούτζινο του Λύσιππου (Βοιωτικά 27.1-27.4). Ο Έρωτας στον Πλάτωνα δεν ήταν παντοδύναμος θεός, αλλά μια δύναμη ανήσυχη και ανικανοποίητη.

Ορφικός ύμνος προς την Αφροδίτη