Η αρπαγή της Περσεφόνης
Οι ετήσιες μεταβολές της βλάστησης, η όψη της γης κατά το χειμώνα και την άνοιξη, μεταμορφώθηκαν στη φαντασία των πρώτων ανθρώπων σε μια τραγωδία με κύρια πρόσωπα τη Δήμητρα και την Περσεφόνη.
Η Περσεφόνη έπαιζε με τις Νύμφες, τις κόρες του Ωκεανού, σε ένα μεγάλο ανθισμένο λιβάδι. Είδε ένα νάρκισσο που της άρεσε πολύ και έσκυψε να τον πιάσει. Καθώς άπλωνε τα χέρια της, η γη άνοιξε ξαφνικά και βγήκε από μέσα της ο βασιλιάς του Κάτω Κόσμου και την άρπαξε. Η Δήμητρα περιπλανήθηκε εννιά μέρες σε όλη τη γη για να μάθει νέα της κόρης της. Τη δέκατη μέρα συνάντησε την Εκάτη, που είχε ακούσει τις κραυγές της Κόρης της, αλλά δεν είχε δει τον απαγωγέα. Οι δυο θεές έφτασαν στον Ήλιο, που τους φανέρωσε ότι ο απαγωγέας ήταν ο Άδης, που με άδεια του ίδιου του Δία απήγαγε την Περσεφόνη. Η Δήμητρα δεν μπόρεσε να συγκρατήσει την οδύνη για τη χαμένη κόρη της. Έτσι, για πολλά χρόνια η γη δε βλάστησε και οι άνθρωποι κινδύνεψαν με αφανισμό.
Ο Δίας, βλέποντας το δράμα της Δήμητρας, αναγκάστηκε να υποχωρήσει και έστειλε τον Ερμή στον Κάτω Κόσμο για να πείσει τον Άδη να επιτρέψει την άνοδο της Κόρης στη γη. Ο Δίας διέταξε τρεις μήνες το χρόνο να μένει η Περσεφόνη με τον Πλούτωνα και τους άλλους εννέα να ανεβαίνει στην επιφάνεια της γης και να μένει με τη μητέρα της. Η Δήμητρα ησύχασε και η Φύση ξαναβρήκε τη γαλήνη και ισορροπία της. Η σχέση του Δία με τη Δήμητρα και την Περσεφόνη δείχνει το σημαντικό ρόλο που παίζει ο ουρανός με τις βροχές και τη ζέστη στην καρποφορία της γης.
Το δράμα της απαγωγής της Κόρης από τον Άδη συνδέεται και με την καθιέρωση των Ελευσίνιων Μυστηρίων. Όταν έμαθε η Δήμητρα, ότι ο Δίας επέτρεψε στον Άδη να απαγάγει την Περσεφόνη, έφυγε από τον Όλυμπο. Έφτασε στην Ελευσίνα με τη μορφή απλής ηλικιωμένης γυναίκας. Εκεί συνάντησε το βασιλιά της πόλης Κελεό και τη σύζυγο του Μετάνειρα, οι οποίοι τη φιλοξένησαν. Για να τους ανταμείψει δέχτηκε να κάνει την παραμάνα στο μικρό γιο τους, τον Δημοφώντα. Αποφάσισε να κάνει το παιδί αθάνατο με τις θεϊκές μεθόδους της. Αλλά η Μετάνειρα φοβήθηκε για τη ζωή του γιου της και άρχισε να απειλεί τη θεά. Τότε η Δήμητρα αποκάλυψε την πραγματική της ταυτότητα και διέταξε τον Κελεό να χτίσει ναό με βωμό προς τιμή της. Στον άλλο γιο του Κελεού, τον Τριπτόλεμο, έδωσε ένα άρμα, που το έσερναν φτερωτοί δράκοι και μια μεγάλη ποσότητα σιταριού, για να διδάξει την καλλιέργεια του σε όλο τον κόσμο. Όταν γύρισε στην Ελευσίνα, η Δήμητρα τον μύησε στη λατρεία της και τον έκανε πρώτο ιερέα στα Ελευσίνια Μυστήρια.
Γιορτές προς τιμή της θεάς
1. Ελευσίνια Μυστήρια
Τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν η ιερότερη και πιο σεβαστή τελετή από όλες τις γιορτές στην αρχαία Ελλάδα. Απέκτησαν μεγάλη φήμη την εποχή του τυράννου Πεισίστρατου και έφτασαν στη μεγάλη ακμή του την εποχή του Περικλή. Τα Μυστήρια διακρίνονταν σε Μικρά και Μεγάλα. Τα Μικρά γιορτάζονταν στην Άγρα, προάστιο των Αθηνών κοντά στον Αρδηττό και τα Μεγάλα γιορτάζονταν στην Αθήνα και Ελευσίνα.
Τα Μικρά αποτελούσαν προετοιμασία για τα Μεγάλα Μυστήρια και λάμβαναν χώρα το μήνα Ανθεστηρίωνα προς τιμή της Περσεφόνης. Οι μύστες γίνονταν δεκτοί στα Μεγάλα Μυστήρια ένα χρόνο μετά την αρχική τους μύηση. Έπρεπε να πάρουν όρκο εχεμύθειας από το μυσταγωγό και λάμβαναν κάποια διδασκαλία για να αντιληφθούν στη συνέχεια τα μυστήρια στα Μεγάλα Ελευσίνια.
Τα Μεγάλα Μυστήρια τελούνταν το μήνα Βοηδρομίωνα και κρατούσαν εννέα μέρες. Οι μύστες επαναλάμβαναν τον όρκο εχεμύθειας, περνούσαν από νέο εξαγνισμό και οδηγούνταν από το μυσταγωγό στο Τελεστήριο. Ο ύψιστος βαθμός μύησης ήταν η εποπτεία. Κεντρικό σύμβολο της εποπτείας ήταν ένα στάχυ, που φυλασσόταν στο άδυτο του Τελεστηρίου και αφού θερίζονταν από τον ιεροφάντη, επιδεικνυόταν στους πιστούς ως σύμβολο της δημιουργικής δύναμης της Μητέρας Γης.
2. Θεσμοφόρια
Τα Θεσμοφόρια ήταν φθινοπωρινή γιορτή και τελούνταν κατά το μήνα Πυανεψιώνα, δηλαδή Οκτώβριο και Νοέμβριο. Η πρώτη μέρα ονομάζονταν Κάθοδος, η δεύτερη Νηστεία και η τρίτη Καλλιγένεια.
Στα Θεσμοφόρια συμμετείχαν μόνο παντρεμένες γυναίκες, όπου τιμούσαν το θεσμό του γάμου. Κάθε μια από τις φυλές της Αττικής επέλεγε δυο γυναίκες ανάμεσα στις νόμιμα γεννημένες και παντρεμένες. Κάθε πολίτης, που είχε την οικονομική δυνατότητα, έπρεπε να δώσει στη γυναίκα του τα αναγκαία χρήματα που απαιτούσαν τα έξοδα της τελετής. Οι άντρες αποκλείονταν από τη γιορτή και δεν μπορούσαν να εισέλθουν στο ναό, όπου γίνονταν οι τελετουργίες. Η συζυγική ένωση θεωρούνταν δώρο της Δήμητρας, που παρουσιάζονταν ως το πρότυπο της καλής μάνας της οικογένειας, της τρυφερής και αφοσιωμένης στα παιδιά της. Οι μυστικές τελετουργίες θύμιζαν, όπως εκείνες των Ελευσίνιων Μυστηρίων, τον πόνο της θεάς που έχασε την κόρη της. Η μητρότητα συγκρίνονταν έτσι με τα μυστήρια της γήινης βλάστησης. Η σπορά ταυτίζονταν με τη γέννηση και η εμφάνιση του σταριού την άνοιξη συνδεόταν με την ιδέα της τεκνοποιΐας.
Περίπου ένα χρόνο πριν τη γιορτή, οι γυναίκες έριχναν σε μεγάλους λάκκους χοίρους μαζί με ομοιώματα φιδιών και αντρικών φαλλικών οργάνων. Τη στιγμή της τέλεσης της γιορτής, στη διάρκεια της πρώτης μέρας γινόταν πομπή των γυναικών από την Αθήνα στην Ελευσίνα. Μαζί τους μετέφεραν λατρευτικά σκεύη, τρόφιμα και χοίρους. Στην Ελευσίνα κατέβαιναν στους λάκκους, μάζευαν τα υπολείμματα των χοίρων και άφηναν τους νέους. Τα τοποθετούσαν στους βωμούς μαζί με δημητριακά, ώστε να εξασφαλίσουν τη γονιμότητα των χωραφιών. Οι γυναίκες έμεναν όλη νύκτα στην Ελευσίνα όπου τελούσαν ομαδικούς χορούς και επιδείξεις των ιερών συμβόλων της θεάς.
Η δεύτερη μέρα, της Νηστείας, ήταν μέρα πένθους. Τα δικαστήρια έκλειναν και η Βουλή διέκοπτε τις εργασίες της. Συμμετείχαν στο πένθος της θεάς για την αρπαγή της Κόρης. Οι γυναίκες κάθονταν στο έδαφος γύρω από το άγαλμα της θεάς στην Ελευσίνα και έτρωγαν διάφορα εδέσματα. Το μεσημέρι ξεκινούσαν με πομπή και επέστρεφαν στην Αθήνα. Την τελευταία μέρα της γιορτής, η Δήμητρα τιμόταν ως Καλλιγένεια, δηλαδή η θεά με τους όμορφους απογόνους, που προστάτευε τη νόμιμη γέννηση των παιδιών και την παραγωγή των καρπών της γης. Οι γυναίκες ξεφάντωναν και έκαναν θυσίες προς τιμή της θεάς.
3. Στήνια
Τα Στήνια ήταν γιορτή προς τιμή της Δήμητρας. Τελούνταν στην Αθήνα πριν τα Θεσμοφόρια και οι Αθηναίοι γιόρταζαν την άνοδο της Δήμητρας. Τα Στήνια ήταν προετοιμασία για τη γιορτή των Θεσμοφορίων. Συμμετείχαν μόνο παντρεμένες γυναίκες οι οποίες έπρεπε να απείχαν από σεξουαλικές δραστηριότητες για εννέα μέρες. Κατά τη γιορτή αυτή οι γυναίκες πειράζονταν μεταξύ τους, έλεγαν βλάσφημες λέξεις και έκαναν απρεπείς χειρονομίες.
Ορφικός ύμνος προς τη θεά Δήμητρα
Δήμητρος Ελευσινίας, θυμίαμα στύρακα
Δηώ, παμμήτειρα ѳεά, πολυώνυμε δαῖμον,
σεμνὴ Δήμητερ, κουροτρόφε, ὀλβιοδῶτι,
πλουτοδότειρα ѳεά, σταχυοτρόφε, παντοδότειρα,
εἰρήνηι χαίρουσα καὶ ἐργασίαις πολυμόχѳοις,
σπερμεία, σωρῖτι, ἀλωαία, χλοόκαρπε,
ἣ ναίεις ἁγνοῖσιν Ἐλευσῖνος γυάλοισιν,
ἱμερόεσσ', ἐρατή, ѳνητῶν ѳρέπτειρα προπάντων,
ἡ πρώτη ζεύξασα βοῶν
ἀροτῆρα τένοντακαὶ βίον ἱμερόεντα βροτοῖς πολύολβον ἀνεῖσα,
αὐξιѳαλής, Βρομίοιο συνέστιος, ἀγλαότιμος,
λαμπαδόεσσ', ἁγνή, δρεπάνοις χαίρουσα ѳερείοις·
σὺ χѳονία, σὺ δὲ φαινομένη, σὺ δε πᾶσι προσηνής·
εὔτεκνε, παιδοφίλη, σεμνή, κουροτρόφε κούρα,
ἅρμα δρακοντείοισιν ὑποζεύξασα χαλινοῖς
ἐγκυκλίοις δίναις περὶ σὸν ѳρόνον εὐάζουσα,
μουνογενής, πολύτεκνε ѳεά, πολυπότνια ѳνητοῖς,
ἧς πολλαὶ μορφαί, πολυάνѳεμοι, ἱεροѳαλεῖς.
ἐλѳέ, μάκαιρ', ἁγνή, καρποῖς βρίѳουσα ѳερείοις,
εἰρήνην κατάγουσα καὶ εὐνομίην ἐρατεινὴν
καὶ πλοῦτον πολύολβον, ὁμοῦ δ' ὑγίειαν ἄνασσαν.
Μετάφραση
Ω Δηώ μητέρα των πάντων, θεά, δαιμονία με τα πολλά ονόματα
σεβαστή Δήμητρα, πού τρέφεις τα παιδιά και δίνεις την ευτυχία
ω θεά πού δίνεις τον πλούτο, τρέφεις τα στάχυα, παρέχεις τα πάντα
και χαίρεσαι στην ειρήνη και στις εργασίες, πού απαιτούν πολύ μόχθο
συ είσαι η προστάτιδα των σπερμάτων,
συ δίνεις σωρούς από σιτάρι, συχνάζουσα στα αλώνια,
εσύ παράγεις χλωρούς καρπούς, και κατοικείς στις ιερές κοιλάδες της Ελευσίνας
είσαι περιπόθητη, αγαπητή, τροφός όλων των θνητών,
και πρώτη εσύ έζευξες τον αυχένα των βοδιών,
και έφερες στους ανθρώπους βίο περιπόθητο πολύ-ευτυχισμένο
βοηθάς στην αύξηση των καρπών, είσαι σύνοικος του Βρόμιου,
τιμάσαι με λαμπρότητα, κρατάς λαμπάδα,
είσαι αγνή και χαίρεσαι με τα θερινά δρέπανα
συ είσαι κάτω από την γη συ φαίνεσαι και είσαι προς όλους φιλική·
ω συ η φιλόστοργος, πού αγαπάς τα παιδιά, η σεβαστή,
πού είσαι κόρη και τρέφεις παιδιά,
πού έζευξες σε άρμα με δρακόντεια χαλινάρια οπαδούς του Διονύσου
πού κραύγαζαν περιστρεφόμενοι κυκλικώς γύρω από τον θρόνο σου
θεά μονογενής και πολύτεκνη και πολύ-σεβαστή στους ανθρώπους,
πού έχεις πολλές μορφές, γεμάτες από πολλά άνθη πού θάλουν από ιερότητα
έλα ω μακαριά, αγνή πού είσαι γεμάτη από καλοκαιριάτικους καρπούς,
φέρε μας κάτω ειρήνη και ευνομία περιπόθητη
και πλούτο πολύ-ευτυχισμένο μαζί δε με αυτά και τη βασίλισσα υγεία.
