Η Γαία στη μυθολογία
Στη Θεογονία του Ησίοδου, η Γαία προϋπήρχε με τον Έρωτα και το Χάος στη δημιουργία του Κόσμου. Γέννησε τον Ουρανό, τα Όρη και τον Πόντο. Έσμιξε με τον Ουρανό και γέννησε τους Τιτάνες. Ο Ουρανός ήταν ο πατέρας, που γονιμοποιεί και η Γαία ήταν η μητέρα που γεννά τα παιδιά της (Θεογονία στίχοι 116-130).
Ἦ τοι μὲν πρώτιστα Χάος γένετ᾽, αὐτὰρ ἔπειτα
Γαῖ᾽ εὐρύστερνος, πάντων ἕδος ἀσφαλὲς αἰεὶ
[ἀθανάτων, οἳ ἔχουσι κάρη νιφόεντος Ὀλύμπου,
Τάρταρά τ᾽ ἠερόεντα μυχῷ χθονὸς εὐρυοδείης,]
ἠδ᾽ Ἔρος, ὃς κάλλιστος ἐν ἀθανάτοισι θεοῖσι,
λυσιμελής, πάντων δὲ θεῶν πάντων τ᾽ ἀνθρώπων
δάμναται ἐν στήθεσσι νόον καὶ ἐπίφρονα βουλήν.
Ἐκ Χάεος δ᾽ Ἔρεβός τε μέλαινά τε Νὺξ ἐγένοντο·
Νυκτὸς δ᾽ αὖτ᾽ Αἰθήρ τε καὶ Ἡμέρη ἐξεγένοντο,
οὓς τέκε κυσαμένη Ἐρέβει φιλότητι μιγεῖσα.
Γαῖα δέ τοι πρῶτον μὲν ἐγείνατο ἶσον ἑ᾽ αὐτῇ
Οὐρανὸν ἀστερόενθ᾽, ἵνα μιν περὶ πάντα καλύπτοι,
ὄφρ᾽ εἴη μακάρεσσι θεοῖς ἕδος ἀσφαλὲς αἰεί.
Γείνατο δ᾽ Οὔρεα μακρά, θεῶν χαρίεντας ἐναύλους,
[Νυμφέων, αἳ ναίουσιν ἀν᾽ οὔρεα βησσήεντα.]
Η Γαία όμως δεν ήταν μονάχα η μητέρα όλων των όντων που γεννιόνταν από το έδαφος. Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν ότι ήταν και η μητέρα του ίδιου του ανθρώπου. Οι κάτοικοι της Αττικής και της Αρκαδίας ισχυρίζονταν πως ήταν αυτόχθονες, δηλαδή είχαν γεννηθεί από το έδαφος, ήταν παιδιά της Γαίας. Στους θρύλους της Αττικής, ο άνθρωπος αυτός ήταν ο Εριχθόνιος. Γεννήθηκε από το σπέρμα του Ηφαίστου που έπεσε στη γη, ύστερα από την ανεπιτυχή προσπάθεια του να σμίξει ερωτικά με την Αθηνά. Σε διάφορες καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις βλέπουμε τη Γαία με μορφή γυναίκας να βγαίνει από το έδαφος και να δίνει με σηκωμένα τα χέρια της στην Αθηνά τον Εριχθόνιο και τον Ήφαιστο να παρακολουθεί τη σκηνή.
Στην Αττική λατρεύονταν με το επίθετο Κουροτρόφος, δηλαδή αυτή που προστατεύει τα παιδιά στη γέννηση και την ανατροφή τους.
Ορφικός ύμνος προς τη Γαία
Γης θυμίαμα, παν σπέρμα, πλήν κυάμων και αρωμάτων
Γαῖα ѳεά, μῆτερ μακάρων ѳνητῶν τ' ἀνѳρώπων,
παντρόφε, πανδώτειρα, τελεσφόρε, παντολέτειρα,
αὐξιѳαλής, φερέκαρπε, καλαῖς ὥραισι βρύουσα,
ἕδρανον ἀѳανάτου κόσμου, πολυποίκιλε κούρη,
ἣ λοχίαις ὠδῖσι κύεις καρπὸν πολυειδῆ,
ἀιδία, πολύσεπτε, βαѳύστερν', ὀλβιόμοιρε,
ἡδυπνόοις χαίρουσα χλόαις πολυανѳέσι δαῖμον,
ὀμβροχαρής, περὶ ἣν κόσμος πολυδαίδαλος ἄστρων
εἱλεῖται φύσει ἀενάωι καὶ ῥεύμασι δεινοῖς.
ἀλλά, μάκαιρα ѳεά, καρποὺς αὔξοις πολυγηѳεῖς
εὐμενὲς ἦτορ ἔχουσα, σὺν ὀλβίοισιν ἐν ὥραις
Μετάφραση
Ώ θεά Γη, συ η μητέρα των μακαρίων θεών και των θνητών ανθρώπων,
που τρέφεις τα πάντα και δίδεις τα πάντα,
που φέρεις είς πέρας την ωρίμανση των καρπών και τα πάντα θανατώνεις,
που βοηθείς την αύξηση των καρπών καί παράγεις καρπούς
και είσαι γεμάτη από ωραίες εποχές είσαι ο θρόνος του αθανάτου κόσμου,
ω κόρη πολυποίκιλε, που κυοφορείς πολύμορφο καρπό με τα επιλόχια κοιλοπονήματα
ω αθάνατη, πολυσέβαστη με τα βαθειά στέρνα, με την ευτυχισμένη μοίρα που χαίρεσαι στις γλυκόπνοες χλόες,
εσύ η θεά χαίρεσαι με τις βροχές, και γύρω από σε περιστρέφεται ένας
πολυποίκιλτος κόσμος από αστέρια,
που κινείται από την διαρκώς ρέουσαν φύση και από δυνατά ρεύματα.
Αλλά συ η μακαρία θεά, είθε να αυξήσεις τους καρπούς, που μας δίδουν πολλή ευχαρίστηση
και να έχεις ευμενή καρδιά μαζί με ευτυχισμένες εποχές.